Uchodźca to osoba, która musiała opuścić teren, na którym mieszkała ze względu na prześladowania i wynikające z tego zagrożenie życia, zdrowia, bądź wolności, które najczęściej związane jest z walkami zbrojnymi. Polską granicę przekroczyło już ponad 500.000 uchodźców z Ukrainy bandycko zaatakowanej przez Rosję. Jakie prawa i ułatwienia przysługują uciekającym przed wojną do Polski?
Uchodźca – aspekty prawne
W prawie międzynarodowym pojęcie uchodźcy definiowane jest przez Konwencję Dotyczącą Statusu Uchodźców z 1951 roku (znana też jako Konwencja Genewska z 1951)[2] zmienioną następnie Protokołem nowojorskim z 1967 roku[3]. Dokumenty te definiują, iż uchodźcą jest osoba, która przebywa poza krajem swego pochodzenia i posiada uzasadnioną obawę przed prześladowaniem w tym kraju ze względu na rasę, religię, narodowość, poglądy polityczne lub przynależność do określonej grupy społecznej[4][5].
Podstawą ochrony uchodźczej jest instytucja statusu uchodźcy, stworzona przez Konwencję w 1951 roku. Najważniejszą zasadą tej ochrony jest zasada niezawracania, czyli tzw. zasada non-refoulement wyrażona w art. 33 Konwencji. Art. 33 konwencji stanowi: „Żadne Umawiające się Państwo nie wydali lub nie zawróci w żaden sposób uchodźcy do granicy terytoriów, gdzie jego życiu lub wolności zagrażałoby niebezpieczeństwo ze względu na jego rasę, religię, obywatelstwo, przynależność do określonej grupy społecznej lub przekonania polityczne.”
Aby uzyskać status nie trzeba zawsze udowadniać, iż było się prześladowanym przed opuszczeniem swojego kraju. Obawa może się dopiero pojawić podczas pobytu zagranicznego. Cudzoziemiec musi udowodnić, iż jego strach wiąże się z prawdopodobieństwem prześladowania, to znaczy, iż w kraju pochodzenia znajdzie się w położeniu, które wywoła prześladowanie. Za prześladowanie rozumie się szkodę lub krzywdę wyrządzaną przez państwo lub jego organy, lub brak ochrony ze strony państwa przed prześladowaniem ze strony innych osób. Szkoda musi być poważna i naruszać podstawowe prawa człowieka.
Cudzoziemcy nie mogą uzyskać ochrony w postaci statusu uchodźcy, gdy:
- Podlegają wyłączeniom z mocy Konwencji Genewskiej, czyli: popełnili zbrodnię przeciwko pokojowi lub ludzkości, poważne przestępstwo o charakterze niepolitycznym przed przybyciem do Polski, lub inne akty sprzeczne z zasadami i celami Narodów, a także gdy stanowią zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa polskiego;
- Status uchodźcy został im już nadany w innym kraju.
Akty prawne dotyczące cudzoziemców poszukujących ochrony:
- Konwencja Genewska z 1951 roku i Protokół Nowojorski z 1967. Konwencja jest dokumentem o podstawowym znaczeniu dla ustalenia statusu cudzoziemców poszukujących ochrony i określa prawa uchodźców.
Inne istotne akty prawne to:
- Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Protokół Czwarty w art. 4 zabrania zbiorowego wydalania cudzoziemców. Według art. 1 Protokołu Siódmego cudzoziemiec legalnie przebywający na terytorium jakiegokolwiek państwa może być zeń wydalony tylko w wyniku decyzji podjętej zgodnie z ustawą i o ile ma możliwość przedstawienia racji przeciwko wydaleniu, rozpatrzenia jego sprawy oraz bycia reprezentowanym dla tych celów przed właściwym organem. Dopuszczalne są wyjątki z uwagi na porządek publiczny lub uzasadnione względami bezpieczeństwa państwowego.
- Konwencja o prawach dzieckaw art. 22;
- Ustawa o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP[6]i Ustawa o cudzoziemcach[7];
- Dyrektywa Rady ustanawiająca minimalne normy dotyczące kwalifikowania i statusu obywateli państw trzecich lub bezpaństwowcówjako uchodźców lub osób, które wymagają ochrony międzynarodowej i określająca zakres przyznanej ochrony[8];
- Dyrektywa Rady dotycząca minimalnych standardów postępowania w procedurze o nadanie i odebranie statusu uchodźcy w krajach członkowskich[9].
Za ochronę uchodźców odpowiada specjalna agenda ONZ – Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR).
Obowiązek udzielania ochrony uchodźcom spoczywa na państwach przyjmujących (państwach – stronach Konwencji Genewskiej z 1951 roku lub Protokołu nowojorskiego z 1967 roku).
Informacja w sprawie pobytu w Polsce osób uciekających z Ukrainy
Wszystkie osoby uciekające z Ukrainy, szukające schronienia w Polsce, nie muszą obawiać się o legalność swojego pobytu. W najbliższych dniach nie trzeba też składać żadnych wniosków w Urzędzie do Spraw Cudzoziemców, urzędach wojewódzkich czy placówkach Straży Granicznej. To samo dotyczy obywateli Ukrainy, którzy są w Polsce, a ich dokumenty pobytowe utraciły ważność.
https://www.gov.pl/web/udsc/informacja-w-sprawie-pobytu-w-polsce-osob-uciekajacych-z-ukrainy
Bezpłatne przejazdy pociągami dla obywateli Ukrainy
Obywatele Ukrainy mogą odbywać nieodpłatne przejazdy w klasie 2 pociągami PKP Intercity kategorii ekonomicznych TLK i IC w komunikacji krajowej. Przejazd odbywa się na podstawie paszportu potwierdzającego obywatelstwo ukraińskie. Bezpłatne przejazdy wprowadzają także inni przewoźnicy. Informacja będzie na bieżąco aktualizowana.
https://utk.gov.pl/pl/aktualnosci/18518,Bezplatne-przejazdy-pociagami-dla-obywateli-Ukrainy.html
COVID – kwarantanna, testy
Kwarantanna nie obowiązuje.
Dokumenty potrzebne na granicy
Przydatne są wszystkie dokumenty potwierdzające tożsamość. Jeśli dziecko nie ma dowodu tożsamości lub paszportu, przydatny jest akt urodzenia.
https://www.gov.pl/web/udsc/najczesciej-zadawane-pytania2
Uchodźcy z Ukrainy granicę mogą przekroczyć nawet nie mając jakiegokolwiek dokumentu tożsamości. Nie muszą się rejestrować się w punktach recepcyjnych ani martwić się o formalności. PKP uruchomiła dla nich darmowe przejazdy. Ukraińcy są zwolnieni z kwarantanny, mogą też liczyć na bezpłatne leczenie. Obywatele Ukrainy, którzy już przebywają w Polsce, nie muszą wyjeżdżać z kraju w przypadku utraty ważności dokumentów pobytowych.
https://www.prawo.pl/samorzad/uproszczenia-graniczne-dla-uchodzcow-z-ukrainy,513674.html
Kancelaria Wardyński przygotowała poradnik dla uchodźców z Ukrainy
https://www.prawo.pl/biznes/zasady-wjazdu-obywateli-ukrainy-do-polski,513708.html
Pomoc medyczna dla obywateli Ukrainy – zasady udzielania i rozliczania świadczeń
Specjalne przepisy
Rząd przygotowuje specjalne rozwiązania prawne, które umożliwią rozliczenie świadczeń medycznych, udzielonych obywatelom Ukrainy przybywającym do Polski w związku z agresją militarną Rosji na teren Ukrainy.
WAŻNE!
Dotyczy to obywatela Ukrainy, który posiada zaświadczenie wystawione przez Straż Graniczną RP lub odcisk stempla Straży Granicznej RP w dokumencie podróży, potwierdzające legalny pobyt na terytorium RP, po przekroczeniu granicy od 24 lutego 2022 r., w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium Ukrainy.
Przepisy obejmą placówki medyczne, które mają podpisany kontrakt z Narodowym Funduszem Zdrowia. Zmiany w prawie będą obowiązywały z mocą wsteczną od 24 lutego 2022 roku.
Udzielenie i rozliczenie świadczeń jak dla polskich pacjentów
Zasady udzielania świadczeń medycznych dla obywateli Ukrainy oraz ich rozliczania będą identyczne, jak w przypadku polskich pacjentów. Obywatele Ukrainy będą posiadać dodatkowy tytuł uprawniający do świadczeń zdrowotnych w Polsce.
Za świadczenia zapłaci Narodowy Fundusz Zdrowia ze środków z budżetu państwa. Podstawą rozliczeń będą stawki zapisane w umowach z NFZ.
Zasady przyjmowania dzieci z Ukrainy do polskich szkół
Uczniowie z Ukrainy w wieku obowiązku szkolnego i obowiązku nauki (7-18 lat) są przyjmowani do szkół publicznych oraz obejmowani opieką, a także nauczaniem na warunkach dotyczących obywateli polskich. Przyjęcie do szkoły jest możliwe w ciągu całego roku szkolnego, a ustalenie klasy, w której kontynuowana jest nauka, odbywa się na podstawie sumy ukończonych lat nauki szkolnej za granicą.
Przyjmowanie uczniów przybywających z zagranicy jest uregulowane na poziomie ustawowym. W procesie tym nie ma znaczenia prawna podstawa pobytu ucznia na terenie Polski.
https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/wsparcie-na-rzecz-ukrainy–najwazniejsze-dzialania-mein
Wsparcie nauki uczniów z zagranicy
Cudzoziemcy, którzy nie posługują się językiem polskim w stopniu umożliwiającym korzystanie z nauki w szkole, mogą:
- uczestniczyć w dodatkowych zajęciach z języka polskiego,
- realizować naukę w formie oddziału przygotowawczego, w którym proces nauczania jest dostosowany do potrzeb i możliwości edukacyjnych uczniów,
- korzystać z pomocy osoby władającej językiem kraju pochodzenia zatrudnionej w charakterze pomocy nauczyciela,
- korzystać z dodatkowych zajęć wyrównawczych w zakresie przedmiotów nauczania organizowanych przez organ prowadzący szkołę.
Decyzję o przyznaniu danej formy wsparcia podejmuje dyrektor szkoły w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę.
Pomoc psychologiczno-pedagogiczna
Uczniowie cudzoziemscy mogą być objęci pomocą psychologiczno-pedagogiczną w związku z doświadczeniem migracyjnym. Pomoc polega na rozpoznawaniu i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz indywidualnych możliwości psychofizycznych i czynników środowiskowych wpływających na funkcjonowanie ucznia.
Pomoc psychologiczno-pedagogiczną w szkole organizuje dyrektor.
Opracowanie: Renata Konewecka / MROT
Grafika: Pixabay